در این مقاله سعی شده با بررسی مواد قانونی و بر شمردن ویژگی های برشمرده از اختراع در قانون به نقد و بررسی ثبت اختراعی با عنوان کراوات اسلامی پرداخته و نهایتا با توجه به تعاریف برشمرده شده در قانون چنین نتیجه گیری می شود که خلق این کراوات که با یک تغییر ظاهری جزئی همراه است به هیچ وجه مشمول عنوان اختراع نبوده و نمی تواند تحت حمایت قانون به ثبت رسیده و مورد حمایت قرار گیرد.

از قدیم الایام همواره در خصوص اختراعات جدید مطالبی را شنیده و خوانده ایم . مهمترین اختراعاتی که زندگی بشر امروز را تحت تاثیر قرارداده و تمام انسانها بدون توجه به رنگ ، قوم و مذهب با آن آشنا بوده ، اختراعاتی مانند اختراع برق ، لامپ ماشین چاپ ، تلفن، تلگراف ، اتومبیل ، هواپیما و ….. بوده که مخترعان آن در سطح جهانی برای ما شناخته شده و مورد احترام هستند. مع ذالک با پیشرفت علم و دانش هر روزه اختراعات جدیدتر و بدیع تری در زندگی بشر راه خود را باز می نماید که هر کدام از آنها به گونه ای تاثیرات خارق العاده خود رادر زندگی بشر امروز نمایان می سازد . اختراع کامپیوتر و بسیاری از دستگاههای مربوط به علم پزشکی مانند سی تی اسکن ها و دستگاه های ام آر آی از این قشر از اختراعات هستند .

با پیشرفت علم و فناوری در دایره حقوق کم کم مناقشاتی بر سر اختراعات صورت گرفت . مسائل اساسی مورد چالش در این زمینه دایر مدار چند موضوع اساسی بود . اول اینکه به چه چیزی اختراع گفته می شود ؟ به عبارتی آیا خلق هر اثر و یا شی ای را می توان اختراع تلقی و آنرا ثبت نمود ؟ دوم اینکه مخترع در چه محدوده مکانی و زمانی نسبت به اختراع حق انحصاری خواهد داشت و اینکه آیا وجود حق انحصاری برای مخترع منطبق با اصول قانونی است یا خیر ؟

بدنبال این بحث ها و نظریات موضوع حمایت از آثار معنوی نیز مطرح و نهایتا حمایت از آثار معنوی نیز به شدت رشد و گسترش پیدا کرد . قوانین کشورهای مختلف به تناسب فرهنگ و آداب و رسوم و مذاهب متفاوت پاسخهای متفاوتی پرسش های فوق داده و نتایج آن در قالب قوانین موضوعه ، رویه های قضائی و کنواسیون های متعدد درکشورها هویدا شده اند . نتیجه اینکه حمایت از آثار معنوی در قالب ثبت اختراع ، علامت و طرح های صنعتی امروزه به صورت یک اصل خدشه ناپذیر در آمده و تمامی کشور ها در حمایت از این آثار عزمی جدی دارند . درکشور ما نیز این قوانین تغییر و تحولات بسیاری داشته و در هر دوره خاص نظرات خاصی به آن اضافه و نهایتا در قالب قانون جدید ثبت اختراع و طرح های صنعتی و علائم تجاری مصوب ۳/۱۱/۸۶ تبلور پیدا کرده است . این قانون به عنوان آخرین اراده قانونگذار مقررات خاصی را در خصوص ثبت اختراع ، طرح های صنعتی و علائم و نامهای تجاری احصا نموده است .

این قانون مانند قانون ۱۳۱۰ از اختراع تعریف کاملا جامعی به عمل نیاورده است اما در ماده یک خود در یک تعریف عام بیان می دارد :

[اختراع نتیجه فکر افراد است که برای اولین بار فرایند یا فرآورده ای خاص را ارائه می کند و مشکلی را در یک حرفه ، فن ، فناوری و صنعت و مانند آن حل می نماید ]

همچنین مقنن در موادی ازجمله ماده دو قانون مورد اشاره ویژگیهایی را برای اختراع قابل ثبت احصا نموده و در ماده چهارم نیز مواردی را از دایره شمول حمایت قانون خارج نموده است . صرف نظر از مقررات موضوعه در عرف اختراع به خلق یک کالا یا شیء برای اولین بار گفته می شود به گونه ای که قبلا سابقه ای از خلق این کالا یا ماده یا شی ء وجود نداشته باشد به طوریکه که با ظهور این مخلوق جدید تغییرات چشم گیری در زندگی بشر ایجاد گردد . آنچه در نظر عرف ویژگی یک اختراع برشمرده می شود جدید بودن ، اصیل بودن یک اختراع است .به عنوان مثال در شرایطی که کلیه اتومبیل های موجود جهت حرکت از سوخت های فسیلی استفاده می نمایند ، ساخت اتومبیلی که بجای مصرف سوخت های فسیلی از آب میوه جهت سوخت استفاده مینماید را می توان اختراع تلقی نموده و ان را مورد حمایت قرار داد یا در شرایطی که تمام کولرهای موجود جهت خنک کردن فضا ازنیروی برق استفاده میکنند ساخت یک کولر _که از انرژی خورشیدی استفاده می نماید _ را می توان یک اختراع تلقی نمود . فلذا تغییرات ظاهری شکل کولر یا بخاری یا شکل اتومبیل ها و سایر مصنوعات را نمی توان به عنوان اختراع ثبت و مورد حمایت قرارداد هرچند در قالب های دیگر مانند طرح صنعتی یا علامت قابل ثبت باشند . بنابر تعاریف ارائه شده آنچه در تلقی از اختراع به عنوان اولین خصوصیت بارز استنباط می گردد ماهیت اصیل و نو بودن خلق یک کالا ماده و دارو و …. است . فلذا تغییرات سلیقه ای در شکل و ظاهر مصنوعات و مخلوقات بشری بدون اینکه در ماهیت آن تغییری ایجاد نماید از شمول تعریف اختراع خارج هستند و علاوه بر قانون ، عرف نیز آن را به عنوان اختراع تصدیق و تایید نمی نماید .

در این رابطه ماده دوم از قانون جدید ثبت اختراع مصوب ۳/۱//۸۶ ، طرح های صنعتی و علائم تجاری مقرر می دارد :

[ اختراعی قابل ثبت است که حاوی ابتکار جدید و دارای کاربرد صنعتی باشد . ابتکار جدید عبارتست از آنچه در فن یا صنعت قبلی وجود نداشته و برای دارنده مهارت عادی در فن مذکور معلوم و آشکار نباشد و از نظر صنعتی اختراعی کاربردی محسوب می شود که در رشته ای از صنعت قابل ساخت یا استفاده باشد ] . این ماده در ادامه می افزاید مراد از صنعت معنای گسترده آن است و شامل مواردی مانند صنایع دستی ،کشاورزی و ماهیگیری و خدمات می شود . فلذا می بینیم که در قانون نیز آنچه مناط و ملاک قرار گرفته است عدم وجود سابقه قبلی و جدید بودن اختراع است . عبارت اخیر ماده مبنی بر اینکه [ ابتکار جدید عبارتست از آنچه در صنعت یا فن قبلی وجود نداشته است ] این ادعا را تایید می نماید .

اخیرا در سایت های متعدد خبری خبر از ثبت اختراعی در اداره ثبت شرکتها و مالکیت صنعتی داده شده که با فرض صحت آن به نظر می رسد بیشتر یک حرکت سیاسی شبیه بوده تا یک اقدام حقوقی در حمایت از یک اختراع و یاحمایت از یک اثر معنوی . خبر مربوط به ثبت کراوات اسلامی به عنوان یک اختراع است . این کراوات که عکس آن در همان سایت ها درج گردیده است به همان شکل و شمایل کروات های معمول است با این تفاوت که به جای شکل فلش مانند کراوات های مرسوم در انتها ، شکل کراوات به شکل شمشیر حضرت علی علیه سلام [ذوالفقار] در آمده است . حال این سئوال مطرح است که با توجه به تعاریف و توضیحات فوق الذکر کجای این محصول شباهتی به اختراع دارد ؟ آیا به صرف یک تغییر ظاهری در انتهای پایانی یک محصول آیا می توان نام اختراع را بر آن نهاده و آن را در کنار هزاران اختراع ثبت نمود ؟ این کراوات برابر ماده یک و دو قانون جدید چه مشکلی جدیدی را در صنعت و فناوری مملکت حل می نماید که بر اساس آن بتوانیم عنوان اختراع را بر آن بار نموده و آن را مشمول حمایت قانون قراردهیم ؟

علی ای حال و یقینا این تغییر ظاهری در شکل کراوات با هیچ یک از شقوق قانونی و خصوصیات برشمرده خلق یک اثربه عنوان اختراع انطباق نداشته و به هیچ وجه نمیتوان عنوان اختراع را بر آن نهاده و آن را مشمول ثبت و حمایت قانون دانست و بیشتر به یک تغیییر چهره ظاهری شبیه است که به نظر می رسد حتی استفاده از آن نیز واجد آثاری سو باشد .

صرف نظر از قداست شمشیر حضرت علی ع و احترامی که در مذهب ما برای این امام بزرگوار قایل هستیم به لحاظ مقررات قانونی باید گفت ایجاد تغییر جزئی در شکل انتهایی کراوات های موجود و ثبت آن به صورت یک اختراع درقالب نام کراوات اسلامی بیشتر به یک اقدام سیاسی نسجیده شباهت دارد تا ثبت یک اختراع . چرا که این اختراع نه مشکلی از مشکلات این اجتماع را کاسته و نه باری را از دوش مردم این اجماع برداشته و نه همانطور که فوقا اشاره شده نوآوری خاصی را در صنعت و فن ایجاد نموده است .

مقام لکن شایسته است در صورت صحت این خبر اداره محترم ثبت شرکتها که در حمایت از آثار مخترعین و مبدعان این مرزو و بوم قدم بر می دارد در این موارد دچار شتابزدگی نشده و شان اختراعات ثبت شده در کشور را با ثبت چنین مواردی تنزل نبخشد.

محمد رضا سماواتی پور